“Çok Uluslu Tütün Şirketleri, Nikotin Bağımlısı Bir Nesil Oluşturmak İstiyor”

İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Göğüs Cerrahisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ve Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi Doç. Dr. H. Volkan Kara, elektronik sigara ve nikotin bağımlılığının büyük bir halk sağlığı sorunu olduğuna dikkat çekiyor. Doç. Dr. H. Volkan Kara, elektronik sigaraların içeriği, zararları ve pazara sunulmasının ardında yatan nedenleri detaylarıyla açıkladı.

Yeni geliştirilen nikotin ürünleri deyince aklımıza hangileri geliyor? Neden sürekli yeni nikotin ürünleri geliştiriliyor?

Sigara ve nikotin bağımlılığı büyük bir halk sağlığı sorunudur. Dünyada en yoğun kullanım şekli sigara olan nikotin bağımlılığı, her yıl sekiz milyon kişinin hayatına mal oluyor. Ülkemizde her gün 300 vatandaşımız sigara ilişkili hastalıklardan ötürü hayatını kaybediyor. Üç yıllık COVID-19 pandemisinde toplam hayat kaybının yaklaşık yedi milyon olduğunu, pandemide toplum sağlığı için ne kadar yoğun bir çaba ve gayret gösterildiğini düşünürsek, engellenmesi mümkün sigara ilişkili sağlık sorunları için ne kadar çok çalışmamız gerektiği de anlaşılır. Ülkemizdeki ve dünyadaki başarılı önleme, müdahale ve savunuculuk politikaları ile birlikte sigara ve zararları konusunda toplumdaki bilinç ve farkındalık arttı.

Nikotin pazarının devamı için, içinde nikotin olan ancak sigara ile ilişkisi reddedilebilir yeni ürünler maalesef piyasaya girdi. Bu dönem en sık duyduğumuz ürünler ısıtılmış tütün ve elektronik sigaradır. Bu ürünlerin görüntüsü ve kullandıkları teknoloji ile “modern, güncel, havalı” görünen dijital albeni özelliklerinin artırılıp gençlerde cazibe yaratılmaya çalışıldığının da altını çizmeliyiz.

Elektronik sigaranın genel olarak tanımı ve yapısı nedir?

Elektronik sigaralar, “Elektronik Nikotin Dağıtım Sistemleri (ENDS)” olarak da adlandırılmaktadır. Elektronik sigaralar; geleneksel sigaralara, purolara veya pipolara ve hatta kalemler veya USB bellek çubukları gibi günlük eşyalara benzeyebilirler. USB görünümlü olanların taşınma ve gizleme konusunda öğrenciler tarafından tercih edildiğini biliyoruz. İsim, şekil ve mekanizma farklılıkları ile kafa karıştırıcı olabilirler. Gençlerin bu ürünleri “puff-paf ” olarak anmalarını sağlamak, bu kafa karışıklığının bir şeklidir. Bu ürünler için elektronik sigara tanımını kullanmaya devam etmeliyiz. İçindeki nikotin ve diğer kimyasalların zararlarını anlatmada daha etkili olabiliriz.

Elektronik sigaralar, sıvı nikotin ve insanların sağlığı için toksik olabilecek kimyasal aerosoller içermektedir. Çalışma sistemleri karmaşık olsa da temel olarak elektronik sigarada, nefes çekme ve üfleme hareketi ile güç kaynağı (genellikle bir pil) yardımıyla ısıtılan ısıtma elemanı olan ısıtma bobini (püskürtücü) aktif hâle gelir yüksek ısıda kimyasal reaksiyonla bağlantılı kartuş ya da tank içindeki nikotin, tatlandırıcılar ve diğer kimyasallar içeren sıvı bir çözeltiyi (elektronik sigara sıvısı) kimyasal aerosöle çevirir. Tekrar belirtiyorum ki bu, “kimyasal aerosol”dur; bu yüzden, yapılan “zararsız su buharı” yakıştırması gerçek değildir!

Kullanıcıların cihazdan soluduğu elektronik sigara aerosolünde nikotini taşıyan, akciğerlerine derinliklerine kadar solunabilen ultra ince parçacıklar da bulunur. Diasetil gibi tatlandırıcılar, uçucu organik bileşikler, kansere neden olan kimyasallar, nikel, kalay ve kurşun gibi ağır metaller ve bu gibi zararlı ve potansiyel olarak zararlı maddeler bu yapıda bulunur. Tekrar doldurulabilir hazneli (tanklı sistem) elektronik sigaralar diğer cihazlardan farklı görünebilir. Bu cihazlar tamamen benzer şekil ve amaç için çalışır ve benzer bileşenlerden yapılır. Bir kısmında nikotin miktarı ayarlanabilen mekanizmalar vardır, kullanıcıda yüksek doz nikotin zehirlenmelerine yol açabilir. Elektronik sigara, binlerce aroma çeşidi ile özellikle çocukları ve gençleri hedefliyor. Bir kısım kimyasal partikül bu aromaları ortaya çıkarmak üzere gerçekleşen tepkimelerin sonucu ortaya çıkar.

Isıtılmış tütün ürünleri nelerdir?

Isıtılmış tütün ürünleri hammadde olarak yine sıkıştırılmış veya granül hâle getirilmiş tütünü kullanırlar. Şekli sigaraya benzeyen bu rulo pille çalışan sarj edilebilir ısıtma sistemleri kullanarak geleneksel sigaralardan daha düşük sıcaklıklara (genellikle 600°C›- den daha düşük) kadar ısıtır. Bu ısıtma sistemi, özel tasarlanmış sigaralardan nikotini aerosol hâline getirir. Bu içerikte bazı emisyon salınımlarının daha az olduğu iddia edilebilir ancak bazı toksik maddelerin seviyeleri daha yüksektir ve tütünde bulunmayan yeni maddeler vardır. Potansiyel olarak insan sağlığına zarar verebilir. Isıtılmış tütünde yine tatlandırıcı kullanımı görülmektedir.

Her iki yeni ürün grubunun da duman ve aerosolü, hem kişinin kendisini hem de çevredekileri zararlı maddelere maruz bırakabilir. Pasif etkilenim bu ürünler için de geçerlidir.

Elektronik sigara ve diğer ürünler sigarayı bırakmak isteyenlere alternatif olarak sunuluyor. Bu konuda endüstri nasıl bir oyun oynuyor?

Tütün, sigara ve nikotin karşıtı başarılı kampanyalar ile tütün pazarında daralmalar yaşandı. Mevcut sigara kullanıcıları bu faaliyetlerden ikna olup sağlıklarını düşündükleri için sigarayı bırakmaya meyil ettiler veya bırakmaya karar verdiler. İşte tam da burada aktif sigara kullanıcılarına “zararı azaltılmış”, “daha az zararlı” gibi tanımlar ile güvenilir olmayan kaynaklı (hatta bir kısmı bu amaç için bilinçli hazırlanmış) bilgiler söylenti şeklinde servis edildi. Buna meyil edenlerin maalesef bu yeni ürünler ile nikotin bağımlılık döngüsünün içinde kalmaları sağlanmış oldu. Ek bir başlık da bu ürünleri sigarayı bıraktırdığı idi. Sigara ya da nikotin bırakma kavramının karar verildikten sonra birkaç ay içinde kişinin hayatından nikotini çıkartması gerektiğini biliyoruz, yani bu geçiş döneminde hâlihazırda sigara bırakma polikliniklerinde tavsiye olarak kullanılan sakız, bant gibi ürünler de dâhil herhangi bir nikotin ürününün takip eden birkaç ay içinde terk edilmesi gerekiyor. Dolayısıyla yeni nikotin ürünleri de dâhil kişinin tam bir nikotinsiz hayata geçmesi gerekiyor. FDA (Food Drug Association) ve DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) gibi konuyla ilgili ve sorumlu tüm otoritelerin bu ürünlerin sigara bırakmada kullanılamayacağını net bir şekilde bildirdiğini tekrar belirtmek isterim. FDA yeni ürünlerin piyasa takiplerinin devam edeceğini belirterek satışlarına izin verdi. Ancak bunların sigara bırakma fonksiyonu olmadığını net şekilde belirtmektedir. Bu ürünlerin toplumda, özellikle de gençlerde, nikotine yönelime sebep olduğu aldıkları önemli bir eleştiridir.

Elektronik sigara ve türevlerinin hedef kitlesi kimler?

Sigara ile ilgili sınırları net çizilmiş reklam ve tanıtım kısıtlamaları mevcuttur. Bunların yeni ürünleri kapsama durumunun belirsiz olduğu ülkelerde faaliyetler olduğunu takip edebiliyoruz. Her durumda elektronik sigara, ısıtılmış tütün ürünleri başta olmak üzere sosyal medya üzerinden çocuk ve genç nüfusa yanlış ve cezbedici mesajlar aktarılmaktadır. Piyasadaki birçok yeni ürün gençlerin yaş olarak ilgisini çeken teknik ve içerik özelliklere sahiptir. Buna ek olarak, on binlerle ifade edilen elektronik sigara sıvısı aroması (şeker, vanilya, çikolata, meyve, ciklet) ve yine aromalandırılmış (özellikle mentol) ısıtılmış tütün ürünleri ile tüketim cazip hâle getirilmektedir. Elektronik sigara ile başlatılan nikotin bağımlılığı, bu kuşağın hep uzak ve zararlı gördüğü klasik sigara kullanımına doğru da uzanabilir. Tam da bu nedenle ülkemizde etkili yasal düzenlemeler ile yeni ürünlerin üretimi, ithali ve satışı kanunen yasaktır.

Elektronik sigara ile uyuşturucu madde kullanımı arasında bir ilişki olması mümkün müdür?

Tüketicilerin elektronik sigara ürünlerinin neler içerdiğini bilmesi mümkün olmayabilir.

Tanklı sistemlerde elle yapılan dolumlarda bazı kullanıcıların tetrahidrokannabinol eklemeleri yaptığı izlenmiştir. Tetrahidrokannabinol, Hint keneviri bitkisinde doğal olarak bulunan esrarın etken maddesidir.

Elektronik sigaranın sağlığa verdiği zararlar hakkında ne tür çalışmalar var ve bunlar bize neler söylüyor?

Elektronik sigaranın içindeki nikotinin zararları bilinen sigara dumanı ile benzerdir. Özellikle nikotin miktarı artırılabilen cihazlar ile ani zehirlenmeler ortaya çıkabilir. Ek olarak, aerosolün içindeki kimyasal yapılar ya da tepkime çıktıları başta akciğer olmak üzere sağlığa zararlıdır. EVALI (e-cigarette and vaping use associated lung injury) elektronik sigara kullanımıyla ilişkili bir akciğer hasarını tanımlayan ve ilk defa 2019 yılında ABD’de saptanan çok ciddi bir klinik durumdur. Bu hastalık akut(ani) akciğer hasarı ile solunum yetmezliğine, yoğun bakım tedavilerine ve bir kısım hastada ölüme yol açabilir.

Bu ürünlerin piyasadaki kullanım süreleri henüz yeni kabul edilebilir. Orta ve uzun vadede kullanıcılarda henüz bilmediğimiz yeni ve ciddi sağlık sorunları olabileceğini akılda tutmalıyız. Unutmayalım ki sigaranın sağlığa zararlı olduğunun ilk bilimsel ispatının yayınlaması yıllar sonra oldu.

Sigarayla mücadele kapsamı içinde elektronik sigaraya karşı yürütülen farkındalık çalışmaları, mevzuatlar ve kampanyalar hakkında bilgi verir misiniz?

Ülkemizde; tüm yeni nikotin ürünleri, elektronik sigara, ısıtılmış tütün ürünleri ve bunların her türlü varyasyonlarının üretimi, ithali ve satışı kanunen yasaktır. Tüm bağımlılıklar ile mücadeleye devam eden Yeşilay, hem sigara ve tütünün zararları hem de yeni nikotin ürünlerinin bilinen ve potansiyel zarar ve tehlikeleri hakkında toplumu (özellikle hedefteki gençleri ve çocukları) bilinçlendirmek için eğitimler yapmaktadır. Kamu bilgilendirme afişleri ve filmler ile tüm kesimlere ulaşılmaktadır.

Elektronik sigaraların bağımlılık yapmadığı konusundaki şehir efsanesini nasıl yorumluyorsunuz?

Tekrarlamakta fayda var: Sigara kullanırken zararı azaltılmış, bağımlılık yapmıyor hatta sigarayı bıraktırıyor beyanlarıyla hayatına elektronik sigarayı sokan birçok kişi, yaşamına çoklu kullanıcı (yani hem klasik sigara hem de elektronik sigara kullanıcısı) olarak devam ediyor. Bir kısmı da daha pratik bulduğu için nikotin bağımlılığına elektronik sigara ile, belki de çok daha yoğun ve uzun süreli kullanımla, devam ediyor.

“Yeni nesil tütün ürünleri sektörün Truva atlarıdır” sözünüzü detaylandırır mısınız?

Çok uluslu tütün şirketleri, daha çok kazanmak adına halk sağlığını hiçe saymaktadırlar. Farklı ürünler ile özellikle çocuklar ve gençlerden nikotin bağımlısı bir nesil oluşturmak istemektedirler. Bunu yaparken sigara pazarlamasında kullandıkları yanıltıcı, gerçek olmayan bilimsel veriler, reklam gibi birçok yöntemi kullanmaktalar.

“Truva atı” sözüyle, toplumda nikotin bağımlılığını (nikotin bazlı ürün kullanımını) devam ettirmek için farklı şekillere bürünen aynı üreticiye ait yeni ürünleri kastediyorum. Bağımlılığın ana maddesi olan nikotin içeren her ürün aslında sigara ile benzer bir etki yaratıyor, benzer bir pazarın var olmasını hatta gelişmesini sağlıyor. Bunu masumlaştırma çabasından doğan “sigarayı bıraktırıyor, kullanımı azaltıyor, zararı azaltılmış, duman değil buhar” gibi söylemlere itibar etmemeliyiz.